عامل نیمه کاری نیروی کار بذر و نیم دیگر از کود را تهیه می.کند البته در مورد تهیه بار و گود ممکن است در موارد مختلف قول و قرارهای متفاوتی گذاشته شود ولی د بر این است که نیمی از عوامل تولید را مالک و نیمی دیگر را عامل نیمه کاری فراهم کن عامل نیمه کاری طبق قراردادهای دیگری که با بنکداران میادین میوه و تره‌بار منعقد می‌کند تقريباً تمام محصول سالانه خود را در اختیار واسطه‌های معین و بر اساس قرارهای مشخص قرار میدهد علت اساسی انعقاد قرارداد نیمه کاری میان مالکان زمین و عاملان نیمه کاری به‌خصوص در مواردی که مالکان زمین روستاییان خرده مالکی هستند که فقط چند هکتار زمین‌دارند آن است که خود آنان توانایی مهارت مدیریت و پشتکار لازم را برای کـ پرزحمت سبزی‌کاری و صیفی‌کاری و نیز تجربه لازم درزمینهٔ بازاریابی آن را ندارند و ترجیح میدهند که بدون تحمل زحمت توسط روستاییان کارآزموده از اراضی محدود خود حداکثر بهره‌برداری را نمایند
ب – تلمبه کاری
نظام بهره‌برداری تلمبه کاری به دو شیوه متفاوت ایجاد و گسترش پیداکرده .است نخستین نوع آن نظام بهره‌برداری تلمبه کاری عشیره‌ای است که طی مهروموم‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰ در خوزستان به‌خصوص در اطراف اهواز و سوسنگرد به وجود آمد. در این شیوه قوانین عشایری که در کنار رود کارون زندگی می‌کردند با نصب تلمبه در کنار رودخانه به استحصال آب اقدام می‌کردند و حق استفاده از زمینهای مزروعی آبخور تحت تملک خود را به روستاییانی که در قلمرو عشیره آنان زندگی می‌کردند واگذار نمودند در ،عوض روستاییان نیز سهم معینی از محصول تولیدی را طبق عرف محل به مالک می.دادند
در این شیوه تولید مالک فقط زمین و آب را فراهم می‌کرد و تهیه سایر عوامل تولید و همچنین اداره واحد بهره‌برداری بر عهده کشاورزان سهم بر بود که با کمک اعضای خانوار خود کشت و کار می‌کردند شیوه جدید تلمبه کاری با شیوه قدیمی آن متفاوت و متمایز .است مهمترین خصیصه کلیه واحدهای جدید تلمبه کاری آن است که این واحدها به ابتکار شخصی تلمبه کاران در اراضی دیم حاشیه روستاها تأسیس‌شده و منابع آب در واحدهای بهره‌برداری با سرمایه‌گذاری تلمبه کار تأمین‌شده است شیوه جدید تلمبه کاری در مرودشت داراب و بندرعباس مشاهده میگردد
4- نظام بهره‌برداری اربابی
نظام بهره‌برداری اربابی شامل آن دسته از واحدهای بهره‌برداری کشاورزی است که از اصلاحات ارضی بنا به دلایلی همچنان در اختیار مالكان سابق آن واحدها باقی‌مانده و مالکان از آنها به همان شیوههای سنتی بهره‌برداری میکنند. نوع دیگری از نظام بهره‌برداری اربابی در مورد تاکستان،تا نخلستان،تا قلمستان‌ها و باغ‌های میوه است که در آنها روابط ناشی از مساقات یا تقسیم محصول بر اساس سهم معین میان مالک و زارع وجود داشته است. البته با اجرای مرحله چهارم اصلاحات ارضی این واحدها نیز مانند اراضی مزروعی یا میان مالک و زارع تقسیم شدند و یا اینکه مالکان حق نسق باغداران را خریداری
نموده و آنان به کارگران روزمزد کشاورزی تبدیل گردیدند.
۵- نظامهای بهره‌برداری رعیتی
در این نوع نظام بهره‌برداری، شخص بهره‌بردار در قبال بهره‌برداری از زمین سهمی از م لزوماً ثابت نبوده و با ازدیاد و یا تقلیل میزان
محصول را به مالک می‌پردازد. این
محصول تغییر می‌نماید.
۶- نظامهای بهره‌برداری ملکی
در این نوع نظام بهره‌برداری شخص بهره‌بردار، مالک زمین بهره‌برداری هست.
7-نظامهای بهره‌برداری اجاره‌ای
مقصود بهره‌برداری‌هایی است که بهره‌بردار با پرداخت مبلغ معینی پول یا جنس، زمین
آنها را از مالک زمین اجاره کرده باشد.
8-نظامهای بهره‌برداری رعیتی – ملکی
نظام بهره‌برداری رعیتی – ملکی نوعی نظام بهره‌برداری است که در آن شخص بهره‌بردار،
مقداری از زمین مورد بهره‌برداری بوده و در بقیه زمین عنوان رعیت داشته باشد.
۹ نظامهای بهره‌برداری ملکی – اجاره‌ای
این نظام به بهره‌برداری‌هایی اطلاق میشود که در آن شخص بهره‌بردار، مالک مقداری از زمین مورد بهره‌برداری بوده و بقیه را با مال‌الاجاره ثابت نقدی یا جنسی) اجاره کرده باشد.
۱۰- نظامهای بهره‌برداری رعیتی – اجاره‌ای
در این نوع بهره‌برداری شخص بهره‌بردار مقداری از زمین مورد بهره‌برداری خود را با اجاره‌بهای ثابت اجاره کرده و در بقیه اراضی عنوان رعیت را دارا میباشد.
صورت‌بندی امروزی نظام بهره‌برداری دهقانی متفاوت از گذشته است در واحدهای بهره‌برداری دهقانی امروزی که بازمانده نظام کشاورزی سنتی ،است، واحد دهقانی محض کمتر مصداق دارد و غالب بهره‌برداری‌های دهقانی آمیخته‌ای از خصوصیات اقتصاد خانگی و اقتصاد کالایی هستند انواع بهره‌برداری‌های دهقانی بر کفایت نیازهای خانوار و درجه هستند. آمیختگی با اقتصاد بازار چهار نوع هـستند:
۱- بهره‌برداری‌هایی که تنها با نیروی کار اعضای خانوار تولید میکنند و منبع اصلی
درآمد خانوار هستند.
۲- بهره‌برداری‌هایی که با کمک نیروی کار بیرون از خانوار تولید میکنند و منبع اصلی درآمد خانوار هستند.
۳- بهره‌برداری‌هایی که بخش عمده درآمد خانوار را تأمین میکنند. میکنند. ۴- بهره‌برداری‌هایی که بخش کوچکی از درآمد خانوار را تأمین میکنند.
ازاین‌رو، کشاورزی دهقانی طیف وسیعی از انواع بهره‌برداری‌ها را در برمی‌گیرد که دو یک سمت آن به کشاورزان تجاری و سمت دیگر به کارگران کشاورزی نزدیک میشود و طبقات مختلف دهقانان ،مرفه میانه‌حال و کم زمین را شامل میشود.
انواع نظامهای بهره‌برداری دهقانی
مهسایی زاده انواع نظامهای بهره‌برداری دهقانی را به این شرح طبقه‌بندی نموده است:
الف – نظام بهره‌برداری دهقانی مستقل:
نظام تولید دهقانی مستقل نظامی است که در آن دهقان مالک زمین خود میباشد وسایل تولید خود را به کار میگیرد و از نیروی کار خانواده خود استفاده می‌کند این ،نظام شامل آن دسته خانوارهایی است که قبل از اصلاحات ارضی مالک زمین خود بودند و یا در اثر اصلاحات ارضی زمین به دست آوردند که درمجموع ۵۱ درصد خانوارهای روستایی را تشکیل میدهند و وسعت زمین آنها معمولاً تا ۵۰ هکتار باشد.عامل اصلی ،تولید خانوار دهقان است که در فعالیتهای مختلف کشاورزی از قبیل ،زراعت ،باغداری دامداری و صنایع خانگی درگیر .است تولید محصولات کشاورزی بیشتر بر اساس نیاز مصرفی خانوار صورت می پذیرد با وجود ،این عملاً آنها مجبورند که مقداری از محصول خود را جهت فروش اختصاص دهند تا این که قادر باشند آن بخش از
کالاهایی که قادر به تولید آن نمیباشند را خریداری کنند و یا بدهیهای خود را بپردازند. در اقتصاد روستایی ایران از زمان نفوذ سرمایه داری دهقانان مستقل تحت فشار بوده اند و بعد از اصلاحات ارضی رو به اضمحلال رفتند چرا که مقدار زمینی که یک دهقان از اصلاحات ارضی به دست می آورد برای یک زندگی متوسط کافی نبود. حداقل زمین لازم برای معیشت یک خانواده پنج نفری هفت هکتار بود و ۷۵ درصد کسانی که از اصلاحات ارضی زمین گرفتند زمینهایشان کمتر از هفت هکتار بود. کوچکی و پراکندگی مزارع از خصوصیات بارز واحدهای تولیدی مستقل زراعی در ایران است. این مسئله باعث شده تا دهقانان به مشاغل دوم و سوم روی بیاورند. دهقانان مستقل تولیدکنندگان خـــرده کالایی هستند که در ایران بخش اعظم تولید زراعی را در اختیار خود دارند. اگرچه از لحاظ کمی بیشترین مقدار زمینها و تولید را در اختیار دارند اما از آنجا که مجبورند مازاد تولید خود را در بازار مبادله نمایند تحت سلطه سازوکار بازار میباشند روند چند شغلی شدن دهقانان مستقل و به وجود آمدن طبقه جدید کشاورزان چند پایگاهی در ایران در حال افزایش است.
ب – بهره برداری دهقانی سرمایه داری (متوسط)
بهره برداری دهقانی سرمایه داری پدیده ای است که پس از اجرای اصلاحات ارضی به وجود آمده است در این نوع بهره برداری مدیریت و تصمیم گیری با رئیس خانوار میباشد و معمولاً برای انجام فعالیتهای کشاورزی از نیروی کار غیر از خانوار استفاده میگردد نیروی کار را کارگران روزمزد تشکیل میدهند و از دهقانان فقیر هم به عنوان کارگران نیمه وقت استفاده مینمایند مدیریت در این نوع واحدهای بهره برداری نسبت به کشاورزی سرمایه داری مستقیم تر .است دهقانان سرمایه دار کنترل و توزیع منابع آب روستایی را در دست دارند و از بذرهای اصلاح شده کودهای شیمیایی ادوات و ماشین آلات کشاورزی و منابع سرمایه بیشتری استفاده میکنند در نتیجه تولید آنها بالاتر از دهقانان مستقل است و بخش اعظم تولید خود را به بازار عرضه می کنند .
ج – دهقان خرده پا (کوچک)
دهقانان خرده پا در موقعیتی متضاد بین دهقانان مستقل و سرمایه داران کشاورزی قرار دارند افراد این طبقه تحرک اجتماعی عمودی رو به بالا و پایین را می توانند تجربه کنند در صورت موفقیت در به کارگیری هنجارهای سرمایه داری زراعی مسیر عمودی رو به بالا را طی میکنند تا به سرمایه داران زراعی برسند و در صورت عدم موفقیت با توجه به فرآیندهایی همچون استقلال اعضای خانوار زمین زراعی خرد شده به چند واحد مستقل دهقانی تبدیل میشود که در این صورت مسیر تحرک عمودی رو به پایین است و به گروه دهقانان مستقل می پیوندند. این دسته از کشاورزان با در اختیار داشتن اعتبارات کمتر و توانایی داد و ستد و منابع و ذخایر ناچیز آسیب پذیرتر بوده و در نتیجه اغلب آنها توسط واسطه هایی که محصولات تولیدی آنها را خریداری میکنند و یا به وسیله عرضه کنندگان کالاها نهادهها و خدمات مورد بهره کشی قرار میگیرند.
ویژگیهای نظام بهره برداری دهقانی
از مهمترین ویژگیهای این نوع نظام بهره برداری میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
1- نزدیکی محل زندگی و کار
یکی از امتیازات نظام بهره برداری ،دهقانی نزدیکی محل زندگی و کار است واحدهای دهقانی در واقع همان خانوارهایی به شمار میروند که در درون روستای واقع در محدوده مزارع خود در محیطی مساعد از لحاظ طبیعی و توسعه نایافته از نظر فرهنگی اجتماعی اقتصادی و فنی زندگی می.کنند در همان حریمی که خانه مسکونی دهقان واقع است انبار ،محصولات اصطبل و آغل دامها و دار قالی یا سایر صنایع دستی وابسته به کشاورزی او نیز بنا شده است. این ویژگی سرکشی به مزرعه و مدیریت تولید را تا حد زیادی تسهیل می نماید.
2- مشارکت فعال اعضای خانواده در امور تولید
در نظام بهره برداری خرد و دهقانی بر خلاف سایر نظامهای بهره برداری واحد بهره برداری از لحاظ سازمان کار از انسجام درونی بالایی برخوردار است و سطح مشارکت اعضای خانواده در فرآیند تولید بسیار بالاست این مسئله از بعد انگیزه نیروی کار در تولید به عنوان یک عامل مثبت تلقی میشود. در این ،نظام تولید در درجه اول بر اساس نیازهای مصرفی خانواده است. اشتغال به فعالیتهای غیر زراعی به ویژه باغداری و دامداری و صنایع دستی معمول ولی بسیار محدود است.
۳_در اختیار داشتن اراضی مناسب تر و مرغوب تر
واحدهای خرد و دهقانی اراضی حاصلخیز و مناسبی را در اختیار دارند. برای نمونه درجه حاصلخیزی ۳۷/۳ درصد اراضی این واحدها از نوع درجه یک میباشد و ۳۳/۷ درصد نیز اراضی درجه دو را شامل میشود. در مجموع ۷۱ درصد اراضی در اختیار واحدهای خرد و دهقانی از نظر حاصلخیزی جزء اراضی درجه یک و دو محسوب میشوند.
۴- برخورداری از تجارب و دانش بومی غنی
نظام بهره برداری خرد و دهقانی به واسطه تجارب روستاییان و دانش بومی غنــی کـه در زمینه کشاورزی دارند دارای ارزش زیادی میباشد این دانش برخلاف دانش رسم است و از طریق مشاهده و تجربه کسب میشود و معمولاً با فرهنگ و ارزشهای اجتماعی جوامع محلی عجین است دانش بومی در تلفیق با دانش نوین میتواند منشأ تحول و پیشرفتهای بیشماری در کشاورزی کشور باشد.
۵- بالا بودن امکان کشت محصولات کاربر و عملکرد مطلوب در برخی محصولات در مقایسه با واحدهای بزرگ
نظام بهره برداری خرد و دهقانی به دلیل وجود نیروی کار فراوان و بهره گیری از اعضای خانوار در عملیات زراعی برای کشت محصولات -کار بر نظیر زعفران دارای مزیت نسبی میباشند. به همین خاطر در حال حاضر بسیاری از بهره برداران خرد و دهقانی از این مزیست نسبی در سازماندهی تولید خویش استفاده مینمایند برای نمونه ۳۵ درصد دهقانان خرده پا و ۲۰ درصد دهقانان متوسط کشور به کشت محصولات -کار بر میپردازند در حالی که این رقم برای واحدهای بزرگ برابر ۲/۱۱ درصد میباشد ،همچنین این نوع بهره برداری به لحاظ اعمال روشهای کشت فشرده در اکثر محصولات کشاورزی و به ویژه محصولات -کاربر از عملکرد بالایی برخوردار است .
۶- برخورداری از انگیزه بالا برای تولید بیشتر و بهتر به دلیل مالکیت عاملیت فاعلیت و مدیریت مزرعه
درصد بالایی از بهره برداران موجود در نظام خرد و دهقانی به دلیل این که خود مالک مزرعه و واحد بهره برداری هستند و در عین حال مدیریت و اجرای مراحل تولید را نیز شخصاً عهده دار میباشند از انگیزه تولید بالایی نیز برخوردار هستند.
7-پایین بودن ریسک درآمد به علت تنوع فعالیتهای تولیدی
بهره برداران خرد و دهقانی نسبت به بهره برداران بزرگ و تجاري توان مالی کمتری دارند. این گروه برای مقابله با تغییرات اقلیمی، نوسانات بازار و … که درآمد حاصل از تولید را در برخی سالها به شدت تحت تأثیر قرار میدهد محصولات تولیدی خویش را تنوع می بخشند تا دچار خسارت و آسیب اقتصادی کمتری شوند اغلب این تولیدات متنوع مکمل یکدیگر بوده و بازدهی نهایی تولید کشاورزی را افزایش میدهند
8_نیاز به سرمایه گذاری کمتر نسبت به سایر واحدها
نظامهای بهره برداری خرد و دهقانی به لحاظ این که کاربر هستند و نسبت به واحدهای بهره برداری سرمایه بر از سطح پایین تری استفاده میکنند نیاز کمتری به سرمایه گذاری دارند همچنین ارزش اقتصادی یعنی تولید برای فروش و کسب سود و انباشت سرمایه و سرمایه گذاری در جهت گسترش واحد تولید سازمانی پایین است.
مشکلات نظام بهره برداری دهقانی
از جمله مشکلات معایب و نقاط ضعف این نوع نظام بهره برداری میتوان به موارد زیر
اشاره نمود:
_خرد بودن اراضی
نظام بهره برداری دهقانی بیش از ۸۰ درصد واحدهای بهره برداری ایران را تشکیل می دهد. كثرت و وفور تعداد واحدهای بهره برداری دهقانی معرف خردی این اراضی میباشد. به گونه ای که وسعت اراضی یک سوم آنها کمتر از یک هکتار است ۵۰ درصد آنها کمتر از پنج هکتار و بیش از ۸۰ درصد این واحدها کمتر از ۱۰ هکتار وسعت دارند.
_پراکندگی اراضی
از جمله پیامدهای اصلاحات ارضی همراه با قاعده ارث بر اراضی کشاورزی ایران پراکندگی قطعات زراعی میباشد به گونه ای که میزان پراکندگی قطعات اراضی واحدهای خرد و دهقانی کشور بین یک تا بیش از ۱۰ قطعه در نوسان است در میان آنها واحدهای دارای دو تا پنج قطعه زمین بیشترین درصد را تشکیل میدهند تعداد قطعات یک بهره بردار در بروجرد تا ۵۰ قطعه و در اراک تا ۷۰ قطعه نیز دیده شده .است ،ضمناً، مطالعه ای که در ۱۳ منطقه ایران انجام شده گویای آن است که متوسط تعداد قطعات بهره بردار ۱۹ قطعه می باشد.
_کمبود نقدینگی و ضعف سرمایه گذاری
یکی از ویژگیهای بارز نظام بهره برداری خرد و دهقانی کمبود نقدینگی و ضعف سرمایه گذاری میباشد درآمد اقتصادی این واحدها معمولاً به اندازه ای نیست که بخش قابل توجهی از آن به چرخه سرمایه گذاری و تولید باز گردد و عمدتاً صرف مخارج روزمره خانواده دهقان میشود از سویی نظام بانکی کشور نیز تمایل کمتری به اعطای تسهیلات اعتباری به بهره برداران خرد و دهقانی دارد از این رو غالب واحدهای بهره برداری در این نظام با مشکل کمبود سرمایه در جهت توسعه واحد خویش مواجه میباشند.
_هزینه بالای تولید
کوچک بودن بهره برداریها در نظام خرد و دهقانی موجب هدر رفت ،منابع سرمایه و نیروی کار میشود و از این رو هزینه تولید را افزایش میدهد از سوی دیگر به دلیل عدم بهره مندی این نظام از صرفه جوییهای مقیاس هزینه تمام شده تولید در مقایسه با واحدهای بزرگ و تجاری بسیار بیشتر است.
_بالا بودن تراکم بیولوژیک
واحدهای بهره برداری خرد و دهقانی در مقایسه با واحدهای بزرگ و تجاری کشاورزی کشور از تراکم بیولوژیک یا حیاتی بیشتری برخوردار است به بیان دیگر به لحاظ پر جمعیت بودن خانوارهای روستایی بالا بودن بار تکفل و اندک بودن اراضی در اختیار هر واحد بهره برداری نسبت جمعیت به زمین قابل کشت بالا میباشد آن گونه که از آمار بر می،آید متوسط اعضای خانوارهای دهقانی هشت نفر است و تراکم بیولوژیک واحدهای خرد و دهقانی حدود ۳۶۳ نفر در هکتار میباشد.
_میانگین سنی بالای کشاورزان
طی چند دهه اخیر به لحاظ بی میلی نسل جوان به کشاورزی و مهاجرت روستاییان به شهرها میانگین سنی بهره برداران نظام خرد و دهقانی افزایش یافته است. این مساله ضمن کاهش بهره وری نیروی کار و ،تولید به دلیل ناتوانی فقدان نیروی کار و نبود انگیزه و نیز نظام بهره برداری خرد و دهقانی
دیر پذیر بودن افراد مسن توسعه کمی و کیفی تولید را در این واحدها با مشکل مواجه نمود است.
_بالا بودن نسبت بیسوادان و کم سوادان
بر اساس سرشماری کشاورزی سال ۱۳۸۲، ۴۴ درصد از بهره برداران روستایی کشور بی .سوادند. از سوی دیگر از مجموع حدود ۲/۳۶ میلیون بهره بردار با سواد (حدود ۵۶ درصد) ۱/۳۹ میلیون بهره بردار یا به عبارتی ۵۹ درصد از آنها دارای سطح سواد ابتدایی وغیر رسمی اند .
_ضعف دسترسی به نهاده های کشاورزی
کشاورزی خرد و دهقانی بیشتر خصلت معیشتی و مصرفی دارد و محدودیت های درون و برون نظام به ویژه خردی بهره برداری،ها فقدان دانش و اطلاعات کافی از روشهای نوین کشاورزی و نحوه به کارگیری نهادههای جدید و نیز ضعف مالی اکثر بهره برداران موجب
دسترسی و استفاده اندک از نهادههای کشاورزی شده است.
_دسترسی پایین به بازارهای هدف
نظام بهره برداری دهقانی به دلیل خردی واحدهای تولیدی، اندک بودن تولید، تنوع محصولات تولیدی، عدم تشکل کشاورزان در قالبهای مشارکتی و … از صرفه مقیاس برای ارائه محصول به بازار برخوردار نیست و از نظر بازاریابی و بازار رسانی محصولات تولیدی دچار مشکل میباشد. همچنین فقر و بضاعت مالی اندک اکثر بهره برداران این گروه موجب وابستگی آنها به واسطه های سودجو و سلف خرها میشود و طی سازوکاری ناعادلانه دسترنج آنها به بهایی اندک پیش فروش میشود.
پایین بودن مشارکت بین گروهی
یکی از موانع توسعه نظامهای بهره برداری خرد و دهقانی ناچیز بودن میزان مشارکت بین گروه های بهره بردار می.باشد این مشارکت که در گذشته ای نه چندان دور در قالب همیاریهای متعدد و در زمینههای گوناگون در مناطق روستایی کشور مشاهده میشد اکنون به واسطه حاکمیت روحیه فردگرایی و برخی تجارب نامطلوب از اقدامات مشارکتی و گروهی به حداقل رسیده است.
پایین بودن سطح به کارگیری فناوریهای سازگار سطح مکانیزاسیون در واحدهای دهقانی بسیار پایین است خردی و پراکندگی اراضی یکی از اصلی ترین موانع به کارگیری ابزار و ماشین آلات کشاورزی و عامل اصلی عدم رشد مکانیزاسیون و به زراعی واحدهای مذکور است خردی و پراکندگی ناهمواری اراضی و عدم اجرای اصول و فنون نوین کشاورزی به ویژه در امر شخم و آبیاری و … موجب اتلاف منابع آب و خاک و عدم توسعه پایدار کشاورزی می.شود علاوه بر این عدم توسعه مکانیزاسیون و عدم ارائه و معرفی ماشین آلات متناسب با وضعیت اراضی در نظام خرد و دهقانی یکی از – مسائل و مشکلات مطرح در این زمینه میباشد.
فرصت های توسعه و بهبود نظام بهره برداری دهقانی
در نظام بهره برداری دهقانی به سبب پراکندگی قطعات و خردی اراضی استفاده از عوامل تولید با دشواری صورت میگیرد و بهره وری نهاده های تولید و میزان کارایی مزارع پایین است. با توجه به این که واحدهای دهقانی سهم عمده ای از کل تولیدات کشاورزی و اشتغال را به خود اختصاص داده اند لذا ضرورت تغییرات ساختاری این نظام بهره برداری به شدت احساس میگردد ولی از آنجا که در این نوع نظام بهره برداری حقوق مالکیت کشاورزان به عنوان مهمترین انگیزه فردی مطرح میباشد تغییرات ساختاری آن حداقل در کوتاه مدت و به طور کامل امکان پذیر نمیباشد بنابراین شناسایی و بهره مندی از راهکارهای مناسب می تواند در افزایش کارایی و بهره وری این نظام بهره برداری موثر واقع گردد. برخی از فرصتهای پیش روی نظام بهره برداری دهقانی که میتواند سبب بهبود عملکرد این نظام بهره برداری گردد عبارت است از:
شمول حدود ۴۰ درصد اراضی کشاورزی
واحدهای بهره برداری دهقانی با بیش از ۸۰ درصد تعداد بهره برداران، حدود ۴۰ درصد اراضی کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است بدین لحاظ این نظام از فرصت مناسبی برای شناسایی استعدادها و رشد و توسعه درون زای خویش برخوردار می باشد. در صورت فعال شدن ظرفیتهای درونی این نظام و بهره مندی از پتانسیل ها و توانمندی های تولیدی این ،بخش میتوان میزان تولید محصولات گوناگون و درآمد کشاورزان را به شکل چشمگیری افزایش داد.
_امکان توسعه کشت های ارگانیک
نظام بهره برداری خرد و دهقانی به واسطه وجود دانش بومی غنی و تجارب گران بها در زمینه تولید و فرآوری محصولات کشاورزی به شیوههای سنتی وجود نیروی انسانی فراوان تنوع زیستی و گوناگونی ارقام گیاهان و انواع دام و طیور بستر و فرصت مناسبی را برای
توسعه کمی و کیفی کشت ارگانیک فراهم میآورد
_ امکان بهره گیری از نظامهای عرفی
نظام بهره برداری خرد و دهقانی در بطن خویش از مجموعه قوانین و نظام های عرفی بی شماری برخوردار است که بررسی ،علمی بازیابی و به کارگیری آن در تلفیق با قوانین و نظام های جدید میتواند به عنوان یک فرصت در زمینه توسعه کمی و کیفی این نظام مطرح باشد. برای نمونه مجموعه قوانین عرفی موجود در زمینه بهره برداری منابع آب زراعی در کشور و نحوه تسهیم و توزیع آن درخور توجه و بررسی دقیق علمی و بهره گیری از آنها در
تنظیم نظامها و قوانین جدید میباشد.
_ امکان بهره گیری از قوانین و الگوهای موجود نظام بهره برداری جهت توسعه نظام بهره برداری
جهت توسعه نظام بهره برداری خرد و دهقانی بسترهای قانونی و چارچوبهای حقوقی مناسبی وجود دارد که در صورت بهره گیری صحیح از آنها به همراه اصلاح و به هنگام سازی در موارد ضروری میتواند توسعه نظام مذکور را در پی داشته باشد. برای نمونه میتوان به چارچوب حقوقی تعاونیهای تولید روستایی و شرکتهای سهامی زراعی اشاره نمود که در صورت تشکل دهقانان خرده پا در این قالبها امکان بهره برداری مناسب از منابع آب و خاک مکانیزاسیون عملیات زراعی بهره گیری از صرفه مقیاس و … فراهم می آید.
– امکان بهره گیری از جوانان تحصیل کرده و دانش آموختگان کشاورزی
به رغم بالا بودن درصد بی سوادان و کم سوادان در میان بهره برداران نظام خرد و دهقانی، توسعه سواد و تحصیلات در جوانان روستایی از رشد درخور توجهی برخوردار بوده است در صورت جذب و ترغیب جوانان تحصیل کرده روستایی و دانش آموختگان کشاورزی به فعالیت در بخش کشاورزی از طریق حمایت های دولتی از قبیل اعطای وام کمک های بلاعوض، در اختیار گذاشتن اراضی مستعد کشت و … می توان امیدوار بود که نظام مذکور با به کارگیری نیروی جوان و تحصیل کرده، توسعه یافته و به پویایی لازم دست یابد.
-امکان بهره گیری از رهبران محلی صاحب نفوذ
وجود رهبران ،مذهبی خبر كان محلی و ریش سفیدان در سطح روستاهای کشور به عنوان یک فرصت امکان ترویج و گسترش یافتههای نوین و روشهای جدید کشاورزی را در بین بهره برداران افزایش میدهد گروههای مذکور نقش قابل توجهی در تسهیل به کارگیری فناوری های جدید توسط کشاورزان دارند و در ترغیب افراد دیر پذیر در به کارگیری شیوه های جدید به عنوان یک بازوی مهم و فرصت در خور انکا در سطح روستاهای کشور مطرح میباشند.
وجود قانون جلوگیری از خرد شدن اراضی (حد) فنی مقیاس)
یکی از چالشهای اساسی کشاورزی کشور و به ویژه نظام بهره برداری خرد و دهقانی خردی و پراکندگی قطعات زراعی و بهره برداریها میباشد این مسئله موجب میشود که اکثر بهره برداریهای این گروه از حد نصاب فنی و اقتصادی لازم و مناسب برخوردار نباشند که وضعیت مذکور هدر رفت منابع آب و خاک عدم امکان مکانیزاسیون، عدم صرفه مقیاس و در نهایت عدم بهره وری تولید را در پی دارد تصویب قانون جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی و رعایت حد نصاب فنی اقتصادی اراضی کشاورزی با توجه به شرایط اقلیمی الگوی کشت کمیت آب و ،خاک مکانیزاسیون و … در سال ۱۳۸۵ توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام و ابلاغ آن به دولت فرصت مغتنمی در راستای توسعه نظام های بهره برداری خرد و دهقانی و جلوگیری از خرد شدن بیش از حد آنها میباشد اجرایی شدن این ،قانون حد نصاب فنی و اقتصادی تولید در هر منطقه را تعیین و رعایت آن را لازم الاجرا میسازد توجه دولت به نظام بهره برداری خرد و دهقانی از جمله فرصتهای فراروی نظام بهره برداری خرد و دهقانی توجه دولت و دستگاه های اجرایی ذیربط به توسعه این نظام میباشد. استراتژی دولت با توجه به سهم بالای بهره برداران این نظام در تولید و نیروی انسانی شاغل در بخش کشاورزی توسعه این نظام از طریق گسترش تعاونیهای تولید شرکتهای سهامی زراعی تعاونی های خانوادگی و … می باشد .
همان طور که اشاره شد، نظامهای بهره برداری دهقانی از بیشترین تنوع و گسترش در کشور برخوردار هستند و منبع تأمین معیشت قشر وسیعی از روستاییان می.باشند این نظامها برای ارتقاء بهره وری خود با چالشها و مشکلاتی نظیر خردی و پراکندگی قطعات کم سوادی نیروی کار توان پایین سرمایه گذاری و عدم برخورداری از فناوری های پیشرفته مواجه هستند با توجه به اینکه یکپارچه سازی و ادغام این واحدهای بهره برداری و همچنین پذیرش فناوری های موجود در بسیاری از این نظامها مقدور ،نیست انجام مطالعات بیشتر در این حوزه جهت یافتن راهکارهای ارتقاء و بهبود بهره وری ضروری می باشد.
About Author
مطالب جالب
تعریف نظام بهره برداری
مکانیزاسیون کشاورزی (7)
مکانیزاسیون کشاورزی (6)